Ελλάδα – Τα αίτια της κρίσης Μέρος Β'
από την Κοραλλία Μόζορα
Ο διεθνής οικονομικός έλεγχος του 1857
Όπως είδαμε στο Μέρος Α΄, η πτώχευση του 1843 αποφεύχθηκε με νέο δάνειο των Δυνάμεων, που συνοδεύτηκε όμως με μια συμφωνία αποπληρωμής του δανείου του 1832 με πολύ σκληρούς όρους για την Ελλάδα. Στην συνέχεια, ο Κωλέττης, πρωθυπουργός τότε της χώρας, προσπάθησε να αποφύγει να επικυρώσει την συμφωνία αυτή χρησιμοποιώντας την τακτική της αναβολής. Η ζοφερή πραγματικότητα όμως ήταν ότι η Ελλάδα μόνο μια δόση είχε καταφέρει να πληρώσει μέχρι τότε από το δάνειο του 1832. Από το 1848 μάλιστα οι δόσεις του δανείου δεν έμπαιναν καν στους ετήσιους προϋπολογισμούς του κράτους.
Στο μεταξύ, η Γαλλία είχε αυξήσει πολύ την διπλωματική της επιρροή στην Ελλάδα σε βάρος της Αγγλίας και η τελευταία αποφασίζει να ανακτήσει την χαμένη επιρροή της χρησιμοποιώντας και πάλι το δάνειο. Έτσι, η Αγγλία το 1845 απειλεί την Ελλάδα ότι οι Δυνάμεις θα την έθεταν κάτω από τον οικονομικό τους έλεγχο αν δεν τηρούσε τους όρους της συμφωνίας του 1843. Αποτέλεσμα της πολιτικής της αυτής ήταν να ξεκινήσει ένας διπλωματικός πόλεμος ανάμεσα στην Αγγλία και την Γαλλία, στον οποίο συνέβαλαν και άλλες συγκυρίες.
Ο Όθωνας και ο Κωλέττης προσπάθησαν να κατευνάσουν την Αγγλία εξηγώντας την δύσκολη οικονομική κατάσταση της χώρας. Η οικονομική ανάπτυξη εξακολουθούσε να έχει πολύ αργούς ρυθμούς και τα κρατικά εισοδήματα εξακολουθούσαν να είναι πολύ χαμηλά. Ακολούθησε μια περίοδος πολύ μεγάλης επιδείνωσης των σχέσων της Ελλάδας με τις Δυνάμεις με τεράστιες συνέπειες για την χώρα και με αποκορύφωμα την κατάληψη της Ελλάδας από γαλλικό στρατό κατοχής.
Ο γαλλικός στρατός κατοχής αποχώρησε το 1857 και τότε επανήλθε η ομαλότητα στο εσωτερικό της χώρας και υπήρξε και μια βελτίωση στην οικονομική της κατάσταση. Όμως η ελληνική κοινή γνώμη είχε χάσει πια εντελώς την εμπιστοσύνη της στις τρεις εγγυήτριες και «προστάτιδες» Δυνάμεις. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να διαλυθούν και τα τρία παλιά κόμματα, το «αγγλικό», το «γαλλικό» και το ρωσικό».
Παρόλα αυτά, στις αρχές του 1857, επιβλήθηκε στην Ελλάδα διεθνής οικονομικός έλεγχος, που υποκινήθηκε κυρίως από την Αγγλία η οποία είχε ενοχληθεί πολύ από την στάση της Ελλάδας κατά τον Κριμαϊκό πόλεμο. Έτσι, εγκαταστάθηκε στην Αθήνα μια επιτροπή από αντιπροσώπους των τριών Δυνάμεων με σκοπό να εξετάσουν την οικονομική κατάσταση της χώρας και την ικανότητα του ελληνικού κράτους να αποπληρώνει τις δόσεις του δανείου του 1832.
Η επιτροπή αυτή για να ελέγξει την οικονομική κατάσταση της χώρας για τα τελευταία 12 χρόνια αναμίχθηκε σε όλους τους διοικητικούς τομείς και συνέλεξε πληροφορίες για τους πόρους του κράτους, το σύστημα είσπραξης των φόρων, τα έξοδα του κράτους κ.ά. Όταν η επιτροπή τέλειωσε τον έλεγχο, ο οποίος διάρκεσε δύο χρόνια, σύνταξε μια «Γενική Έκθεση» που υπόγραψαν οι πρέσβεις των τριών Δυνάμεων. Στην Έκθεση αυτή με ωμή γλώσσα αναλύονται όλα τα προβλήματα της ελληνικής οικονομίας και στο τέλος προτείνονται κάποιες μεταρρυθμίσεις.
Το 77% περίπου της ακαλλιέργητης γης και το 71% της καλλιεργημένης ανήκε στο ελληνικό δημόσιο. Η γη αυτή ανήκε στον Σουλτάνο επί Τουρκοκρατίας και περιήλθε στην κυριότητα του ελληνικού κράτους με την αποχώριση των Οθωμανών. Η υπόλοιπη γη ανήκε κυρίως σε μεγάλους γαιοκτήμονες και η συντριπτική πλειοψηφία των αγροτών ήταν ακτήμονες. Οι τεράστιες Εθνικές Γαίες αποτέλεσαν ένα από τα μεγαλύτερα προβλήματα της ελληνικής οικονομίας για πολλές δεκαετίες. Το κράτος δεν μπόρεσε να προχωρήσει σε διανομή τους στους ακτήμονες αγρότες αλλά ούτε και να τις εκμεταλλευτεί κατάλληλα για να αυξήσει τους πόρους του. Το σοβαρό αυτό πρόβλημα της εθνικής γης αποτυπώνεται στον χάρτη της Ελλάδας με τον Κρόνο, κυβερνήτη του 8ου οίκου, στον 4ο οίκο (η γη που ανήκει στο δημόσιο) και σε αντίθεση με τον Ήλιο, κυβερνήτη του 4ου οίκου.
Η επιτροπή στην Έκθεσή της παρατηρεί ότι το κράτος δεν είχε οριοθετήσει την εθνική γη με αποτέλεσμα να μειώνεται συνεχώς από καταπατήσεις. Μάλιστα μια διαδεδομένη μέθοδος αρπαγής της κρατικής γης ήταν ο εμπρησμός των τεράστιων παρθένων δασών, τακτική που όπως ξέρουμε συνεχίζεται μέχρι και σήμερα. Ο Άρης, σε αντίθεση με τον ωροσκόπο και σε ταυ τετράγωνο με την Αφροδίτη και την Σελήνη (δάση, βλάστηση) δεν είναι αμέτοχος στις ενέργειες αυτές. Έτσι, το ελληνικό κράτος όχι μόνο δεν αξιοποιούσε τους πόρους του αλλά δεν μπορούσε καν να τους προστατέψει.
Η Έκθεση επίσης επισημαίνει ότι οι φόροι δεν αποφέρουν στο κράτος αυτά που θα έπρεπε επειδή ο τρόπος είσπραξης των φόρων επιτρέπει μεγάλες καταχρήσεις από τους φοροεισπράκτορες σε βάρος του ελληνικού δημόσιου και ότι το φορολογικό αυτό σύστημα εμποδίζει την ανάπτυξη της γεωργίας που ήταν ο βασικότερος τομέας της ελληνικής οικονομίας. Επίσης, αναφέρει ότι κάθε χρόνο αυξάνονταν οι καθυστερημένες οφειλές προς το κράτος, από άγνωστο αριθμό οφειλετών (δηλαδή το κράτος δεν ήξερε καν ποιοι και πόσοι του χρωστούσαν), γεγονός που ζήμιωνε το δημόσιο ταμείο. Το προβληματικό φορολογικό σύστημα, οι καταχρήσεις αλλά και η αδυναμία του κράτους να εισπράξει αυτά που του οφείλουν φαίνεται καθαρά από τον Δία στον 8ο οίκο στον Αιγόκερω και σε τετράγωνο με τον Πλούτωνα. Όπως θα δούμε αργότερα τα προβλήματα του φορολογικού συστήματος εξακολουθούν μέχρι σήμερα να αποτελούν ένα μεγάλο αγκάθι στην ελληνική οικονομία.
Ο αρχικός πανικός της ελληνικής κυβέρνησης μετατράπηκε σε δυσαρέσκεια όταν η Έκθεση της διεθνούς επιτροπής συνέχισε κατηγορώντας ευθέως και το ίδιο το ελληνικό κράτος για ευθύνες, αυθαιρεσίες, ανεπάρκεια και καταπάτηση των νόμων. Κατηγόρησε τους Υπουργούς Οικονομικών ότι από το 1845 δεν είχαν καταθέσει στην Βουλή και δεν είχαν δημοσιοποιήσει, κατά παράβαση του νόμου, κανένα απολογισμό εξόδων που να αιτιολογεί πού ξοδεύτηκαν τα δημόσια χρήματα. Η δημοσιοποίηση όμως του απολογισμού εξόδων εγγυάται την διαφάνεια ενός κράτους. Με τον τρόπο αυτό όλοι οι λογαριασμοί των υπουργείων εμφανίζονταν εντάξει. Επίσης επισημαίνει ότι οι διάφορες κρατικές υπηρεσίες δεν εργάζονταν συντονισμένα μεταξύ τους με αποτέλεσμα να δημιουργούνται ανωμαλίες. Η Έκθεση κατηγορούσε διάφορες κρατικές υπηρεσίες, εκτός από τις καθυστερήσεις, ότι οι λογαριασμοί τους δεν είχαν την απαραίτητη διαφάνεια γιατί δεν συνοδεύονταν από αποδείξεις και όλες τις νομικές εγγυήσεις για την ακρίβεια και την αυθεντικότητά τους και όταν διασταύρωναν τις πληροφορίες έβρισκαν ανακρίβειες και αντιφάσεις.
Η έλλειψη διαφάνειας, συντονισμού και σωστής οργάνωσης των κρατικών υπηρεσιών, η ανεπάρκεια και η ανικανότητα τους να διεκπεραιώσουν την δουλειά τους με τις σωστές διαδικασίες δεν επιτρέπει φυσικά στην κυβέρνηση να ασκεί τον απαραίτητο έλεγχο στις υπηρεσίες της με αποτέλεσμα να αφήνει περιθώρια να αναπτυχθεί στους κόλπους της η κατάχρηση, η διαφθορά και η διασπάθιση του δημόσιου χρήματος, πράγμα που δεν άργησε να γίνει. Ο Δίας στον Αιγόκερω στον 8ο οίκο αλλά και η αντίθεση του Κρόνου με τον Ήλιο δείχνουν μια κυβέρνηση που δεν μπορεί να οργανωθεί σωστά και να ασκεί σωστό έλεγχο στις υπηρεσίες της ενώ το τετράγωνο του Πλούτωνα με τον Δία δείχνει την τάση του εύκολου και παράνομου πλουτισμού αλλά και τα οργανωμένα συμφέροντα που λυμαίνονται το δημόσιο ταμείο. Τα προβλήματα αυτά της διαφθοράς στον δημόσιο τομέα έγιναν ιδιαίτερα αισθητά στην πρόσφατη κρίση που διέρχεται η Ελλάδα. Και η ελληνική κυβέρνηση, 150 χρόνια μετά, όταν ρωτήθηκε πέρσι από το ΔΝΤ, δεν ήταν σε θέση καν να απαντήσει πόσοι υπάλληλοι εργάζονται σε κάθε υπηρεσία της.
Στις προτάσεις της για βελτίωση της ελληνικής οικονομίας, η διεθνής επιτροπή έδωσε έμφαση στο να σταματήσει ο σφετερισμός της δημόσιας γης με την δημιουργία κτηματολογίου ή κάποιου ανάλογου μέτρου. Όμως είχαν ήδη δημιουργηθεί τόσο μεγάλα συμφέροντα γύρω από την χαώδη κατάσταση της γαιοκτησίας που ήταν πια αδύνατο να γίνει. Ακόμα και οι βουλευτές ήταν σε μεγάλο ποσοστό τους νεοτσιφλικάδες. Επίσης η επιτροπή στην Έκθεσή της συστήνει να γίνει εκσυγχρονισμός της κρατικής μηχανής σε όλο το εύρος της και να τροποποιηθεί το φορολογικό σύστημα. Σ’ αυτό το τελευταίο έγιναν κάποιες προσπάθειες από τις ελληνικές κυβερνήσεις της εποχής εκείνης.
Παρόλα τα ξένα συμφέροντα που κρύβονταν πίσω από την επιβολή του διεθνούς οικονομικού ελέγχου του 1857, αν οι ελληνικές κυβερνήσεις αξιοποιούσαν το πόρισμα της επιτροπής και έδιναν ιδιαίτερη προσοχή στις συστάσεις της ώστε να βελτιώσουν την κατάσταση που επικρατούσε, τα πράγματα θα είχαν εξελιχθεί διαφορετικά για την ελληνική οικονομία.
Στις 24 Οκτωβρίου 1862 (νέο ημερολόγιο) ο Όθωνας αναγκάστηκε να φύγει από την Ελλάδα. Παρά τις ειλικρινείς του προθέσεις, η περιορισμένη πολιτική του εμβέλεια και τα σοβαρά πολιτικά του λάθη έκλεισαν άδοξα τον κύκλο της βασιλείας του. Το δύσκολο έργο που έπρεπε να γίνει στην Ελλάδα αποδείχτηκε πολύ μεγαλύτερο των ικανοτήτων του.
